Dzieje wsi Gdynia w latach 1253 – 1872

0
2085
Gdynia historia
Pierwsza wzmianka o wsi Gdynia pojawia się 31 października 1253 roku w dokumencie biskupa włocławskiego Wolimira, który rozstrzygając zatarg pomiędzy proboszczem oksywskim i rumskim, wyznacza granice parafii oksywskiej. W obszarze tejże parafii wymienia m.in. Gdynię. Nic jednak wiadomo o wielkości wsi i jej organizacji w XIII wieku. Przypuszczalnie była to zorganizowana na tzw. prawie polskim niewielka osada rolniczo-rybacka.
Z późniejszych dokumentów można wnioskować, że od początku XIV wieku wieś należała do rodziny ziemiańskiej z Rusocina.
Nadany Gdyni w 1362 roku przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim, określał nowe zasady funkcjonowania wsi. Na 30 łanach rozlokowano 15 gospodarstw kmiecych i 4 gospodarstwa zagrodowe, a na kolejnych 4 łanach gospodarstwo sołtysa. Do wsi należało też 6 łanów lasów w pobliżu osady Witomino oraz łąka niedaleko osady Grabówek. Wieś w dalszym ciągu należała do parafii oksywskiej (i tak było do powstania parafii gdyńskiej w latach 20. XX wieku).
Lokacja na prawie chełmińskim wprowadzała dziedziczny urząd wolnego sołtysa, który gospodarując na nadanej mu ziemi, zwolniony był z większości obciążeń na rzecz właściciela. W zamian pełnił on we wsi funkcje administracyjne i sądownicze oraz był zobowiązany do służby wojskowej.
Od tego czasu ścisłe centrum osady przez kolejne 550 lat znajduje się w miejscu obecnego skrzyżowania ulicy Starowiejskiej i Świętojańskiej. W miejscu, gdzie dzisiaj znajduje się wjazd do Szpitala Miejskiego od ulicy Starowiejskiej, do początku lat 30. XX wieku znajdowały się ostatnie zabudowania sołectwa (które w pełnym tego słowa znaczeniu przestało istnieć od 1872 roku). Natomiast dokładnie po drugiej stronie ulicy, począwszy od początku XV wieku, znajdowała się karczma gdyńska. Przestała istnieć w 1928 kiedy ówczesny jej właściciel (Augustyn Józef Skwiercz) wyburzył stary budynek i postawił nowoczesną kamienicę, w której zaczęła działać nowa restauracja i hotel (obecnie hotel „Lark”).
Ostatni budynek gdyńskiej karczmy zbudowany koło roku 1859, zdjęcie z lat 10. XX wieku. [autor zdjęcia nieznany]
Centrum dawnej wsi – po prawej dom sióstr miłosierdzia stojący nieopodal dawnego sołectwa, a na przeciwko hotel „Lark” w miejscu dawnej gdyńskiej karczmy, lata 30. XX wieku. [autor zdjęcia nieznany]
W 1429 roku do wsi Gdynia przyłączono trwale niewielką wtedy osadę Grabówek, w której przypuszczalnie znajdował się wtedy folwark gospodarujący na 10 łanach chełmińskich.
W omawianym okresie miały miejsce dwa ważne dla wsi wydarzenia. Pierwsze z nich związane jest z wojną sukcesyjną o polski tron pomiędzy zwolennikami króla Stanisława Leszczyńskiego i zwolennikami Augusta III Sasa toczoną w latach 1733-1735. Wtedy to, dnia 12 maja 1734 roku wojska rosyjskie, wspierające obóz Augusta III, spaliły kilka nadmorskich wsi, w tym także Gdynię. Ich działanie miało uniemożliwić desant wojsk francuskich (wspierających Stanisława Leszczyńskiego) zmierzających na pomoc oblężonemu przez Rosjan Gdańskowi.
Spalenie wsi przyczyniło się do jej znacznego wyludnienia (przypuszczalnie wiele gospodarstw nie zostało odbudowanych). O zapaści osady świadczy także fakt, że przez 5 kolejnych lat nie udało się odbudować gospodarstwa sołeckiego, co spowodowało jego licytację. Wygrał ją dotychczasowy karczmarz i strażnik brzegowy Jerzy I Blumhoff. W ten sposób, po 101 latach, urząd sołtysa i funkcja karczmarza ponownie znalazły się w jednych rękach.
Drugim równie istotnym wydarzeniem w dziejach wsi było otwarcie nowej w 1870 roku linii kolejowej z Gdańska do Koszalina. Budowa niewielkiej stacyjki w pobliżu wsi stworzyła szansę na rozwój gospodarczy wsi jako letniska. Jednak dopiero w początkach XX wieku zaczęto ten potencjał lepiej wykorzystywać. Bliskość tej linii kolejowej była też w 1920 roku jednym z głównych czynników decydujących o lokalizacji portu w Gdyni.
Istotnym wydarzeniem w XIX wieku była też budowa Szosy Gdańskiej. Była to bita droga (brukowana) zbudowana w latach 1820-1823 przez niemieckich budowniczych. Łączyła Gdańsk z Wejherowem przez Sopot, Kolibki, Mały Kack, osadę Święty Jan, Grabówek, Chylonię, Cisową i Zagórz. Na wysokości wsi Gdynia biegła wzdłuż obecnej Al. Zwycięstwa, ul. Śląskiej i ul. Morskiej, równolegle do obecnych torów kolejowych, czyli w odległości około 1,5 km od głównych zabudowań ówczesnej wsi. Zatem dość intensywny ruch pielgrzymkowy na trasie Oliwa – Wejherowo, aktywny szczególnie po wybudowaniu Szosy Gdańskiej, omijał centralną część wsi. Jednak wszystkie te pielgrzymki miały swój przystanek przy kapliczce z figurką Świętego Jana Nepomucena (która stała w miejscu obecnej – tuż przy dzisiejszym przystanku SKM Wzgórze Św. Maksymiliana). W tej okolicy w XIX wieku zaczęły powstawać nieliczne zabudowania nazywane wspólnie Świętym Janem. Zabudowania te wchodziły w obszar terytorialny wsi Gdynia.
Wieś Gdynia znajdowała się na lokalnym szlaku prowadzącym z Redłowa, Świętego Jana i Witomina do kościoła parafialnego w Oksywiu. Było to źródło dodatkowych dochodów gdyńskiej karczmy, gdzie po niedzielnej mszy świętej koncentrowało się życie okolicznych mieszkańców. Wyszynk poniekąd konkurował z karczmą oksywską, zlokalizowaną całkiem niedaleko – na piaskach, w dolinie rzeki Chylonki, w pobliżu jej ujścia do morza.
W okresie XIII-XIX w. wieś Gdynia miała charakter rolniczo-rybacki. Południowy obszar wsi (na południe od dzisiejszej ulicy Starowiejskiej) stanowiły tereny uprawne. W porównaniu z innymi „gdyńskimi wsiami”, znajdowało się tutaj względnie dużo gruntów łatwych do uprawy (płaski równy teren), umiarkowanie żyznych. Północną część obszaru wsi stanowiły pastwiska, torfowiska i łąki, które ze względu na podmokły teren, nie nadawały się do zasiewów. Mieszkańcy mieli także prawo połowu ryb w Zatoce Gdańskiej na własne potrzeby. Poza browarem prowadzonym przez zakon kartuzów na Grabówku, nic nie wiadomo o innych zakładach rzemieślniczych. We wsi nie było też warunków do wykorzystania energii wodnej w celach gospodarczych.
Można domniemywać, że w historii wsi przebywali tutaj lub w jej najbliższych okolicach, oczywiście tylko przejazdem, Królowie Polski. Zygmunt III Waza po powrocie ze Szwecji przez Wielką Wieś (dziś Władysławowo), Władysław IV Waza w drodze z Wielkiej Wsi do Warszawy czy Jan III Sobieski odwiedzający swe posiadłości w Rzucewie i Kolibkach.
Właściciele wsi Gdynia:
  • książęta pomorscy z dynastii Sobiesławców – od XI wieku wieku do końca XIII wieku,
  • rodzina z Rusocina – w okresie od początku XVI wieku do 1382 roku,
  • klasztor kartuzów w Kartuzach – od 1382 do 1772 (rozbiory Polski i kasacja dóbr zakonnych).
Sytuacja polityczna wsi Gdynia na przestrzeni wieków:
  • Księstwo Pomorskie (przejściowo także Królestwo Polskie i Księstwo Polskie) – w okresie od końca X wieku do 1308 roku,
  • Zakon Krzyżacki – w okresie od 1308 (zajęcie Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków) do 1466 roku (przegrana przez Zakon wojna trzynastoletnia),
  • Królestwo Polskie – w okresie od 1466 (Pokój Toruński) do 1772 roku (pierwszy rozbiór Polski),
  • Prusy (Niemcy) – w okresie od 1772 do 1920 roku (wejście w życie postanowień Traktatu Wersalskiego).
Gdyńscy dziedziczni sołtysi:
  • Maciej i Piotr (1362 r.) – stryj i siostrzeniec, według dokumentu lokacyjnego Gdyni pełnili ten urząd wspólnie,
  • Jakub (1429 r.) – był zarazem posiadaczem karczmy, od której płacił kartuzom czynsz,
  • Michał Ditmer – kupił od kartuzów sołectwo wraz z urzędem sołtysa w 1641 roku,
  • Jakub Angels – był sołtysem w momencie spalenia wsi przez wojska rosyjskie (1734 rok), nie będąc jednak w stanie odbudować sołectwa w ciągu 5 lat, urząd sołtysa wraz z majątkiem został zlicytowany,
  • Jerzy I Blumhoff – nabył sołectwo w drodze licytacji w 1739 roku; był zarazem właścicielem karczmy i strażnikiem brzegowym,
  • Jerzy II Blumhoff,
  • Jerzy III Blumhoff – pełnił urząd sołtysa od roku 1772 do 1794,
  • Maciej Kurr – sprawował urząd nadsołtysa, co wiązało go dodatkowymi obowiązkami, za które pobierał pensję; pod koniec swego życia, w 1814 roku sprzedał karczmę Antoniemu Ciskowskiemu,
  • Michał Kurr – także nadsołtys,
  • Jan Kurr – także nadsołtys,
  • Jan Wojewódka – pełnił urząd od 1861 do 1872 roku; ostatni gdyński dziedziczny sołtys.
Pozostali gdyńscy sołtysi pozostają nieznani.
Ostatni dziedziczny gdyński sołtys, Jan Wojewódka, przestał pełnić swój urząd wraz z wejściem w życie reformy administracyjnej w 1872 roku. Od tego czasu aż do 1919 roku władze sprawują sołtysi wybierani w gminnych wyborach.
Wielkość wsi Gdynia w wybranych latach:
  • 1415 rok – we wsi było sołectwo i 13 gospodarstw kmiecych,
  • 1563 rok – we wsi było sołectwo, 7 gospodarstw kmiecych i 4 gospodarstwa zagrodowe,
  • 1734 rok – we wsi było sołectwo, karczma, 7 gospodarstw kmiecych. 5 gospodarstw zagrodowych oraz 8 innych budynków,
  • 1772 rok – we wsi mieszka łącznie 139 mieszkańców; jest 7 gospodarstw kmiecych, 5 gospodarstw zagrodowych, sołectwo i karczma; ponadto we wsi mieszka 6 rodzinach komorniczych, 8 innych rodzin, oraz rodzina leśnika i pasterza.
Autor: Paweł Różyński
Bibliografia:
Rembalski T.: Dzieje osadnictwa na terenie współczesnych gmin Gdynia i Kosakowo od XIII do XV wieku. Gdynia 2006.
Rembalski T.: Właściciele wolnego sołectwa i karczmy w Gdyni (1362-1928). Gdynia 2008.
Banaszak D., Biber T., Leszczyński M.: Encyklopedia szkolna – Historia Polski. Poznań 2001.
Obertyński E.: Saga rodów gdyńskich. Gdańsk 2004.
Małkowski K.: Rocznik Gdyński nr 10: Szosa Gdańska. Gdynia 1991.
Roczniki Gdyńskie
Wikipedia