„Gdyńskie wsie” na prawie niemieckim (chełmińskim) – XIV wiek

W późnym średniowieczu większość wsi leżących na terenie dzisiejszej Gdyni otrzymała lokację na prawie chełmińskim (lokalna odmiana prawa niemieckiego). Wiazało się to m.in. z przyjęciem w nich nowych standardów w zakresie organizacji wewnętrznej, obowiązków skarbowych i powinności wobec właścicieli. W przypadku istniejących wsi, konieczna czasem była likwidacja dotychczasowej zabudowy, która uniemożliwiała skuteczne jej zorganizowanie w nowych warunkach.

Wsie lokowane na prawie chełmińskim opomiarowywano, a następnie dzielono na gospodarstwa kmiece (chłopskie). Miały one zwykle powierzchnię 2 łanów, co odpowiadało ówczesnym możliwościom efektywnego gospodarowania przez jedną rodzinę chłopską. Jeden łan (włóka chełmińska) odpowiadała w przybliżeniu dzisiejszym 17 hektarom (dokładnie było to 16,8 ha) i dzielił się na trzydzieści morg. Należy przy tym zaznaczyć, że w innych częściach kraju, te same jednostki miary odpowiadały innym powierzchniom.

W XIV i XV wieku wsie na terenie dzisiejszej Gdyni lokowane na prawie chełmińskim liczyły zwykle od 10 do 20 gospodarstw kmiecych, co oznacza, że powierzchnia ich użytków wynosiła od około 300 do 700 hektarów. Do tych wsi przylegał też zwykle wspólny teren (lasy, łąki, torfowiska), który w zależności od zgody właściela, mógł służyć wszystkim mieszkańcom (np. jako źródło drewna opałowego).

Chłopi (kmiecie) płacili czynsz. Jego wysokość była wyrażona w masie srebrnych monet obiegowych, które gospodarz miał obowiązek przekazać na rzecz właściciela ziemi, na której gospodarzył. Jednostką tej masy była grzywna, która odpowiadała masie pół funta (czyli, w zależności od okresu, od 182,5 g do 198 g). Jedna grzywna dzieliła się na 4 wiardunki, czyli jednostki miary odpowiadające dzisiejszym 49 gramom. Zaś każdy wiardunek dzielił się na 6 skojców (ok 8 gramów). Czasem w wymierzaniu zobowiązań podatkowych stosowano też mniejsze jednostki monetarne, którymi, w zależności od okresu historycznego, były szelągi i fenigi lub grosze.

W XIV i XV wieku podatek kmiecy wynosił zwykle około 1/2 grzywny od każdego łana. Zatem każdy gospodarz przekazywał na rzecz właściciela ziemi około 1 grzywnę srebrnych monet rocznie.

Obok gospodarstw chłopskich (kmiecych), we wsiach znajdowały się gospodarstwa zagrodowe (prowadzone przez tzw. zagrodników). Gospodarstwa te zajmowały mniejszą powierzchnię (od kilku do kilkunastu morgów), która nie wystarczała na utrzymanie rodziny. Stąd zagrodnicy często najmowali się do prac polowych na terenach należących do pozostałych mieszkańców osad. Czynsz z tytułu użytkowania gospodarstwa zagrodowego był tym samym znacznie niższy niż w przypadku gospodarstwa kmiecego.

Nowe wsie zakładane na tzw. „surowym korzeniu” (niezagospodarowane dotychczas tereny – np. leśne poręby), były w myśl prawa niemieckiego zwolnione czasowo z opłat czynszowych. Okres ten nazywano wolnizną.

Zarówno kmiecie, jak i zagrodnicy, zobowiązani byli ponadto do świadczeń na rzecz Kościoła (dziesięcina) oraz szarwarku, czyli prac społecznych na rzecz wsi lub właściciela ziemi, na której leżała osada.

Osady były zamieszkiwane także przez komorników, którzy nie użytkowali ziemi uprawnej, ale w zamian za wikt i opierunek pracowali na polach kmiecych. Była to grupa o najniższym statusie wśród mieszkańców ówczesnych wsi.

Na czele wsi stał sołtys, który gospodarował na powierzchni odpowiadającej dziesiątej części wszystkich użytków należących do danej wsi. Był zwolniony z opłat czynszowych z tytułu użytkowania ziemi, jednak spoczywały na nim dodatkowe obowiązki, np. służba wojskowa, sprawowanie sądów i pobór podatków od mieszkańców osady. Mógł jednak za zgodą właściciela ziemi prowadzić karczmę lub młyn, odprowadzając już jednak z tego tytułu odpowiedni podatek. Czasem mógł też zatrzymywać część zasądzonych przez siebie kar. Jego urząd oraz prawa i obowiązki z tym związane, były dziedziczne.

Akty lokacyjne „gdyńskich wsi” stanowią obecnie jedno z cenniejszych źródeł informacji o średniowiecznych losach osadnictwa na tych terenach. Są bazą wiedzy o ówczesnych właścicielach poszczególnych ziem, liczbie mieszkańców i źródłach ich utrzymania.

Data lokacji: pomiędzy 25 maja 1348 a 11 listopada 1351 roku

Właściciel wsi w momencie lokacji: Zakon Krzyżacki

Informacje: Hans Klukow zostaje sołtysem wsi liczącej 30 łanów. Wieś powstała na „surowym korzeniu”, w związku z czym jej mieszkańcy na 10 lat zwolnieni zostali z czynszu. W tym też czasie przypuszczalnie rozpoczyna się we wsi budowa kościoła św. Mikołaja, który ma stać się kościołem filialnym parafii oksywskiej. Wkrótce we wsi istnieje 12 gospodarstw kmiecych, z których każde obejmuje 2 łany. Kolejne 2 łany należą do plebana, a 3 użytkuje sołtys, a 1 łan pozostawał nieobsadzony (stan na początek XV wieku). We wsi działa wtedy także karczma i młyn.

Data lokacji: II połowa XIV wieku (po 1362 roku)

Właściciel wsi w momencie lokacji: Zakon Krzyżacki

Informacje: Oryginał dokumentu lokacyjnego nie zachował się. Wiemy jednak, że wieś na początku XV wieku liczyła 10 gospodarstw kmiecych (w tym jedno sołtysa), po 2 łany każde. W tym czasie we wsi była ponadto karczma i młyn. Mieszkańcy Cisowej wraz z mieszkańcami Chyloni mieli obowiązek wspólnie wyprawiać na wyprawy wojenne jednego rycerza (sołtysa Chyloni) oraz łącznie trzech pachołków do służby obozowej.

Data lokacji: 1362

Właściciel wsi w momencie lokacji: Piotr z Rusocina

Informacje: Wieś w momencie lokacji obejmowała 40 łanów, z których 4 przypadły sołtysom (w tym czasie we wsi było ich dwóch – Maciej i jego siostrzeniec Piotr), 30 podzielono na 15 działek kmiecych po 2 łany każda, a 6 łanów zostawiono właścicielowi do prywatnego wykorzystania. Ponadto we wsi wydzielono 4 gospodarstwa zagrodowe o powierzchni około 10 morgów każde. W 20 lat po lokacji, 23 czerwca 1382 roku, Jan z Rusocina przekazuje wieś na rzecz powstającego w Kartuzach klasztoru.

Data lokacji: pomiędzy 1382 a 1390 rokiem (przypuszczalnie 1386)

Właściciel wsi w momencie lokacji: Jan z Rusocina

Informacje: Wieś w momencie lokacji obejmowała około 10 łanów i przypuszczalnie istniał w niej folwark. W 1429 roku została dołączona do Gdyni.

Data lokacji: 9 stycznia 1363 roku

Właściciel wsi w momencie lokacji: rycerz Piotr z Kacka

Informacje: Dwie wsie, wraz z przynależną do nich wschodnią częścią Wielkiego Kacka, obejmowały w tym czasie łącznie 49 łanów. Przypuszczalnie jako jedyne z terenu dzisiejszej Gdyni, zostały lokowane na prawie magdeburskim. Główna różnica pomiędzy tym prawem, a prawem chełmińskim polegała na prawie dziedziczenia ziemi (i związanych z nią praw) tylko przez potomków płci męskiej.

Data lokacji: 3 lutego 1353 roku

Właściciel wsi w momencie lokacji: biskup włocławski

Informacje: Wieś w momencie lokacji obejmowała 40 łanów, z których cztery użytkował sołtys, kolejne 4 pleban, a na pozostałych 32 rozmieszczono 16 gospodarstw kmiecych. W XV wieku we wsi istniał młyn i karczma, a jej mieszkańcy mogli łowić ryby w pobliskim jeziorze (w zamian za dodatkowy czynsz)

Data lokacji: 21 marca 1340 roku

Właściciel wsi w momencie lokacji: Norbertanki z Żukowa

Informacje: Wieś w momencie lokacji obejmowała 40 łanów, z których cztery użytkował sołtys, a na pozostałych 36 rozmieszczono 18 gospodarstw kmiecych. We wsi istniała także karczma.

Data lokacji: 4 grudnia 1346 roku

Właściciel wsi w momencie lokacji: Norbertanki z Żukowa

Informacje: Wieś w momencie lokacji obejmowała 25 łanów, z których 2,5 użytkował sołtys, trzy pleban, na pozostałych rozmieszczono przypuszczalnie 10 gospodarstw kmiecych. W skład wsi wchodziło także kilka gospodarstw zagrodowych, dwie karczmy i młyn. We wsi istniała także przystań rybacka.

Data lokacji: nie później niż w 1346 roku

Właściciel wsi w momencie lokacji: Norbertanki z Żukowa

Informacje: Wieś w momencie lokacji obejmowała 17 łanów, z których przypuszczalnie 2 użytkował sołtys, a na pozostałych rozmieszczono przypuszczalnie 5 gospodarstw kmiecych.

Data lokacji: 12 czerwca 1365 roku

Właściciel wsi w momencie lokacji: Zakon Krzyżacki

Informacje: Wieś w momencie lokacji obejmowała 31 łanów, z których 3 użytkował sołtys, na pozostałych rozmieszczono przypuszczalnie 14 gospodarstw kmiecych.

Data lokacji: 11 marca 1359 roku

Właściciel wsi w momencie lokacji: rycerz Ambroży

Informacje: Wieś w momencie lokacji obejmowała 40 łanów.

Wieś Wiczlino funkcjonowała przez całe średniowiecze w oparciu o prawo polskie i była własnością drobnego rycerstwa z Gdańska. Zaś Chwarzno (wcześniejsza nazwa Skrobotowo) była w okresie średniowiecza wsią folwarczną, na przemian posiadaną przez biskupstwo, rycerstwo i gdańskich mieszczan.

Rembalski T.: Dzieje osadnictwa na terenie współczesnych gmin Gdynia i Kosakowo od XIII do XV wieku. Gdynia 2006.

Rembalski T.: Właściciele wolnego sołectwa i karczmy w Gdyni (1362-1928). Gdynia 2008.

Banaszak D., Biber T., Leszczyński M.: Encyklopedia szkolna – Historia Polski. Poznań 2001.